Йӗпреҫ районӗнчи Ҫӑкалӑх ялӗ йӗркеленсе кайнӑранпа 90 ҫул ҫитнӗ. Халӑх ҫак ҫавра ҫула пӗрле пухӑнса паллӑ тунӑ. Ҫӑкалӑх ялӗн уявӗ кӗрлесе кӑна тӑнӑ.

Уява Ирҫе Ҫармӑс ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ Л.Н.Кураков уҫнӑ. ЧР тава тивӗҫлӗ вӗрентекенӗ Н.А.Павлова Ҫӑкалӑх ял историйӗпе паллаштарнӑ. Унтан хӗрарӑмсен пултарулӑх ушкӑнӗ сцена ҫине тухнӑ, «Вӑйӑ юррине» шӑрантарнӑ. М.П.Мамуткина «Тӑван ял» сӑвва чуна пырса тивмелле вуланӑ. Ҫӑкалӑхсене саламлама Ҫӗрпӳ районӗнчен те пултарулӑх ушкӑнӗ ҫитнӗ. Чӑваш эстрада артисчӗсем те ҫӑкалӑхсене хаваслӑ юрри-ташшипе савӑнтарнӑ.

Ял уявӗнче чи хастаррисем спорт ӑмӑртӑвӗсенче вӑй виҫнӗ. Ҫӑкалӑх ялне пухӑннисене пурне те шӳрпепе сӑйланӑ.

Ҫӑкалӑхран тухнӑ паллӑ ҫынсене те каласа хӑварар: Николай Теветкел сӑвӑҫ, П.Н.Васильев таврапӗлӳҫӗ, Т.А.Тумаланова журналист.

Нумаях пулмасть Муркаш районӗнчи Ятман ялӗн уявӗ иртнӗ. Унта нумай-нумай ҫул пурӑнакан мӑшӑрсене те саламласа чысланӑ.

Культура ӗҫченӗсем хӑнасене ҫӑкӑр-тӑварпа кӗтсе илнӗ. Кӑҫал ятмансем ял уявӗнче нумай ҫул пӗрле пурӑнакансене чыслама палӑртнӑ. Сцена ҫине сумлӑ хӑнасем хӑпарнӑ: Анатолий тата Римма Палишковсем (50 ҫул пурӑнаҫҫӗ), Герман тата Зоя Ивановсем (55 ҫул пӗрле). Вӗсем ӗмӗр тӑршшӗпе район пуласлӑхӗшӗн тӑрӑшнӑ, тӑван колхозра ҫанӑ тавӑрса ӗҫленӗ. Хӑйсене лайӑх енчен кӑна кӑтартнӑ вӗсем, ҫавна май «Ӗҫ ветеранӗ» ята тивӗҫнӗ.

Нумай ҫул пӗрле пурӑнакан мӑшӑрсем Хисеп кӗнеки ҫине алӑ пуснӑ. Вӗсене Муркаш район администрацийӗн пуҫлӑхӗ ятӗнчен ӑшшӑн саламланӑ.

Етӗрне районӗнчи Тури Мучар шкулӗ юхӑнса ларни ял халӑхне пӑшӑрхантарать. 2 хутлӑ пӗлӳ ҫурчӗ 10 ҫул ӗнтӗ ахаль ларать. Ачасем унта 2008 ҫулччен вӗреннӗ. Унтанпа ҫак ҫурт пушӑ ларать. Ӑна туянакан тупӑннӑ-ха, анчах ял халӑхӗ кӑмӑлсӑрланнӑ.

Ялта ачасен шучӗ чаксах пынӑ, ҫавна май 2008 ҫулта ӑна хупнӑ. Шӑпӑрлансене Мӑн Чураш шкулне автобуспа илсе ҫӳреме тытӑннӑ. Тепӗр ҫултан шкула Мучар ял тӑрӑхӗн балансӗ ҫине куҫарнӑ. Анчах ӑна пӑхса тӑма хыснара укҫа ҫук-мӗн. Ҫавна май шкул юхӑнсах пынӑ.

2013 ҫултанпа шкула ҫурта сутма хӑтланнӑ. Анчах туянакан тупӑнман. Иртнӗ ҫул шкула 3 хутчен аукциона тӑратнӑ. Усси пулман. Юлашкинчен ҫурт юхӑннӑ тесе палӑртнӑ. Кӗҫех ӑна туянма хатӗр усламҫӑ тупӑннӑ. Анчах вӑл ӑна пасса кайма шут тытнӑ. Ку вара ял халӑхне пӗрре те савӑнтарман.

Ял халӑхӗ инвестор килессе кӗтсе пурӑннӑ. Тӗрӗслӗх шыраса вӗсем район прокуратурине те ҫитнӗ. Шкул паян вырӑнтах ларать-ха. Ял халӑхӗ ӑна куҫарма парасшӑн мар. Анчах унпа мӗн пулӗ? Хальлӗхе ку хуравсӑр ыйту.

Хамӑр пурӑнакан ҫурта, урама, тӑван яла тасалӑхра, тирпейлӗхре тытмалла. Анчах хӑшӗ-пӗрин пирки «эгоист» теес килет. Унашкал ҫынсемшӗн пӳрте, картише тасалӑхра тытни те ҫителӗклӗ. Урамра, ҫывӑхри ҫырма-ҫатрара ӑпӑр-тапӑр йӑваланнине куҫ курмасть унӑн.

Тепӗр тесен, ҫавнашкал ҫынсемех варалаҫҫӗ пулӗ-ха. Нумаях пулмасть Сӗнтӗрварри районӗнчи Туппай Сӗмӗл ялӗнче пулса курма тӳр килчӗ. Питӗ илемлӗ вырӑнта вырнаҫнӑ ял. Сӑртлӑ вырӑн чӑннипех те куҫа илӗртет. Малтанах ялти урамсем тирпейлӗ пулнинчен, пӗр ҫӳп-ҫап та йӑваланманнинчен тӗлӗнтӗмӗр. «Питӗ таса, тирпейлесех тӑраҫҫӗ пулмалла», - шухӑшларӑмӑр эпир. Анчах кайсан-кайсан тарӑн ҫырма куҫ тӗлне пулчӗ. Унта вара ҫӳп-ҫап – купипех! Ав ӑҫта килсе тӑкаҫҫӗ ӑпӑр-тапӑра. Вырӑнти депутат ӗнентернӗ тӑрӑх, ҫав «свалка» кӑҫал ӳссе ларнӑ. Пӗлтӗр те ҫавнашкал ӳкерчӗк пулнӑ-ха, анчах ҫӳп-ҫапа пушарнӑй машини чӗнсе илсех ҫунтарнӑ. Кӑҫал каллех ҫав купа ӳссе ларнӑ. Чи тӗлӗнмелли – ялти ҫынсенчен нихӑшӗ те унта ҫӳп-ҫап килсе пӑрахнине йышӑнмасть. Пӗлӗтрен тӑкӑнать-шим вара? Ялти тарӑн ҫырмана кам ӑпар-тапӑр килсе петӗр ӗнтӗ?

Малалла...

Ҫак кунсенче Хӗрлӗ Чутай районӗнчи Кӗрлев ялӗнче ял уявӗ иртрӗ. Иртнӗ ҫулхи пекех ӑна ҫӳллӗ шайра ирттерме тӑрӑшрӗҫ. Уява Штанашри культура ҫурчӗ ҫумӗнчи фольклор ансамлӗн артисчӗсем кӑна мар, ялти халӑх та ӗлӗкхи арчаран туртса кӑларнӑ чӑваш тумне тӑхӑнса тухнӑ. Хӑнасене тулли сӗтел кӗтсе илчӗ. Уява хатӗрленсе Николай Сидоров ятарлӑ стендсем хатӗрленӗ, кунтах Кӗрлев ял пурнӑҫне, ял историне тата Чӑваш Республикинчи Ашшӗпе амӑшӗн ҫулталӑкне халалланӑ стена хаҫачӗсем. Вӗсене вырӑсла кӑна хатӗрленӗ пулин те кӗрлевсем кунти сӑнсемпе хаваспах паллашрӗҫ.

Штанаш ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ Светлана Ефремова пухӑннисене уяв ячӗпе саламласа пурне те малашне те ялшӑн тӑрӑшма чӗнсе каларӗ, уяв йӗркелекенсене чунтан тав турӗ. Галина Зотова таврапӗлӳҫӗ ял историйӗпе паллаштарчӗ, уява килнӗ виҫӗ вӑрҫӑ тата педагогика ветеранне, кӑкӑр тулли наградӑллӑ 98 ҫулхи Яковлев Алексей Алексеевича асӑнмалӑх пӗчӗк парнепе, хӑйӗн «Вӑтӑр ҫичӗ пӗртӑван» кӗнекипе чысларӗ. Ку парнене ялти виҫӗ пӗчӗк ача та тивӗҫрӗҫ: Вадим Патеев, Алеша Чучаков тата Максим Михайлов. Пухӑннисене ҫавӑн пекех Элӗк райпо представителӗ ҫак ялти сӗт нумай сутакансене парнесемпе чысларӗ.

Малалла...

Канаш районӗнчи Юмансарта ҫуралнӑ, халӗ Шупашкарта пурӑнакан Г.И. Филиппов тӑван ялӗнче ҫакӑнса тӑракан кӗпер тунӑ. Ӗнер, ҫу уйӑхӗн 28-мӗшӗнче, ӑна савӑнӑҫлӑ лару-тӑрура уҫнӑ. Унта вырӑнти тӳре-шара та хутшӑннӑ. Ҫав шутра район администрацийӗн пуҫлӑхӗн ҫумӗ В. Аланьева, Карӑклӑ ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ Е. Козлов пулнӑ. Ял халӑхӗ те пуҫтарӑннӑ.

«Ҫӗруш кӗперне», объекта ҫапла калаҫҫӗ (вӑл пилӗк пӗр тӑванран чи кӗҫӗннин ячӗ, вӑл пӗчӗкле вилнӗ), тума 360 пин тенкӗ тӑкакланнӑ. Укҫана ял халӑхӗ нимелле пухнӑ. Укҫа парса пулӑшнисен шутӗнче — маларах асӑннӑ Г.И. Филиппов, Мускавра пурӑнакан В.И. Филиппов тата О.В. Филиппов, Питӗрте тӗпленнӗ Н. Яковлева тата С.Г. Филиппов, Юмансарти Г.К. Кириллов. Вӗсем пурте — Юмансарта ҫуралса ӳснӗскерсем.

Шупашкар районӗнчи Мамка ялӗнче пурӑнакансем чан ҫапаҫҫӗ. Ялти пӗртен-пӗр пӗве шурлӑха ҫаврӑнма пултарать.

Ҫуркунне Ишлей ял тӑрӑхне кӗрекен пӗве чӑтайман – ишӗлсе аннӑ. Кун хыҫҫӑн пӗвере шыв шайӗ чакнӑ. Унӑн хуҫи ҫук. Эппин, гидротехника сооруженине камӑн юсамалла?

Халӑх пӗвене юсаттарассишӗн тӑватӑ ҫул тӑрӑшать. Анчах вырӑнти тӳре-шара хӑнк та тумасть. Бетон арканма тытӑннӑ, тӑпра ишӗлме пуҫланӑ. Ҫутҫанталӑк министерстви пӗвене вырӑнти влаҫ балансӗ ҫине илме сӗнет. Анчах лешсем илмеҫҫӗ.

Пушар тухсан мӗн тумалла? Ара, пӗверен шыв илме ҫук-ҫке. Вырӑнти влаҫ хӑйӗн балансӗ ҫине илменнипе юсав тӑвасшӑн мар. Тӳре-шара пӗвене сад юлташлӑхӗ ҫине куҫарма, кайран ятарлӑ программӑсене хутшӑнма сӗнет.

Халӑх вара мӗн тумаллине пӗлмест. Кӗҫех ҫыран ишӗлме пуҫлас хӑрушлӑх пысӑк. Тата ялта шывсӑр пурӑнма май ҫук.

Красноармейски районӗнчи Тусай ялӗнче кӑҫал ҫӗнӗ фельдшерпа акушер пункчӗ хута кайӗ. Ӑна Чӑваш Ен ертӳҫин ялсенчи медицина пулӑшӑвне аталантарассипе йышӑннӑ хушӑвне пурнӑҫласа хӑпартаҫҫӗ. 2013—2015 ҫулсенче 100 ФАП тунине эпир те пӗрре ҫеҫ мар пӗлтернӗччӗ. Пӗлтӗр те ку программа малалла тӑсӑлчӗ. Хӑтсӑр 25 ФАП вырӑнне мӗнпур условиллӗ ҫуртсем ҫӗклерӗҫ.

Тусай ялӗнчи ФАПа «Солид» текен общество ҫак уйӑхра тума пуҫланӑ. Утӑ е ҫурла уйӑхӗнче ӑна туса пӗтерӗҫ. Красноармейски районӗнче унччен тӑватӑ ФАП хута янӑ.

Аса илтерер, кӑҫал Чӑваш Енре 21 фельдшерпа акушер пункчӗ уҫӑлӗ. Ҫӗнӗ ФАПсем Элӗк, Патӑрьел, Вӑрнар, Йӗпреҫ, Канаш, Комсомольски, Красноармейски, Хӗрлӗ Чутай, Сӗнтӗрвӑрри, Муркаш, Пӑрачкав, Ҫӗрпӳ, Шупашкар, Ҫӗмӗрле, Елчӗк, Тӑвай районӗсенче пулӗҫ.

Тӑвай районӗнче литр сӗте 11 тенкӗпе пухаҫҫӗ. Ҫакна ӗнер иртнӗ Пӗрлехи информаци кунӗ вӑхӑтӗнче асӑрханӑ.

Ял ҫыннишӗн пӗлтерӗшлӗ ҫак продукцие республикӑра мӗн хакпа пуҫтарнипе ӗнер тӗрлӗ районта тишкернӗ. Тӑвай районӗнче 11 тенкӗпе пухакансем те пур иккен. Хака ҫакӑн пек чакарса лартнине тӳре-шара конкуренци ҫуккипе сӑлтавлать. Ун пек ҫӗрте никам та клиентшӑн тупӑшмасть. Тӳре-шара пӗтӗмлетӗвне ӗненсен, коллективлӑ хуҫалӑхсем хака аплах пӗчӗклетмеҫҫӗ. Элӗк, Патӑрьел, Комсомольски районӗсенче ку енӗпе лару-тӑру аванрах. Ытти тӑрӑхра та пӗрлешӳллӗ хуҫалӑхсем йӗркелесшӗн.

Сӗт хакӗн ыйтӑвне паян ЧР Правительствин Пуҫлӑхӗн ҫумӗ — ял хуҫалӑх министрӗ Сергей Артамонов районсен ертӳҫисемпе канашлу ирттерсе сӳтсе явнӑ.

Чӑваш Енӗн ял хуҫалӑх министрӗ, вӑлах — республикӑн Правительствин Пуҫлӑхӗн ҫумӗ те, паян Йӗпреҫ тата Вӑрнар районӗнчи сӗт пуҫтаракансемпе тӗл пулнӑ.

Сергей Артамонов вӗсемпе канашлу ирттернӗ.

Малтанах вӑл Йӗпреҫ районӗнчи Ирҫе Ҫармӑс ял тӑрӑхӗнчи «Заря» агрофирмӑра пулнӑ. Сӗт суса илесси унта кӑҫалхи тӑватӑ уйӑхра кӑна пӗлтӗрхи ҫав тапхӑртинчен 4,9 хут ӳснӗ.

Сӗт пуҫтарассипе ирттернӗ канашлура Сергей Артамонов министр республикӑра сӗте 200-е яхӑн уйрӑм ҫынпа организаци пухнине пӗлтернӗ. Сӗтӗн пӗр литрӗ хальхи вӑхӑтра вӑтамран 17,2 тенкӗ тӑрать. Пӗлтӗрхи ҫак вӑхӑтринчен вӑл 14,7% хаклӑрах. Канашлу вӑхӑтӗнче сӗт хакне сӳтсе явнӑ тӳре-шара халӑхран пухакан сӗт хакне чакармалла маррине палӑртнӑ.